Vergitutma məqsədləri üçün istifadə olunan bəzi anlayışların izahı 

1-ci hissə

Vergi məcəlləsində istifadə olunan bəzi iqtisadi anlayışlarla mühasibat uçotunda istifadə olunan anlayışları müqayisə aparaq , onların fərqli və oxşar cəhətlərini müqayisə edək.

Mal və xidmət anlayışlarının həm vergi məcəlləsində həm də mühasibat uçotunda izahlarını verəcəyik. Bildiyimiz kimi vergi məcəlləsində iqtisadi anlayışlar 13-cü maddədə qeyd olunmuşdur. 

Burada mal anlayışını oxusaq görərik ki – hər hansı bir maddi və qeyri maddi əmlak (aktiv), o cümlədən elektrik və istilik enerjisi , qaz və su  kimi qeyd olunmuşdur. (vergi məcəlləsinə görə)

Amma biz bu anlayışı mühasibat uçotunda müqayisə aparsaq görərik ki, bir az fərqli izahat verilmişdir.

Mal (Ticarət malı, əmtəə) – Satış məqsədilə alınan maddi və qeyri maddi aktivlərdir (mühasibat uçotuna görə)

Bildiyimiz kimi iqtisadi ədəbiyyatlarda mallar bəzən ticarət malı bəzən də əmtəə kimi qeyd olunur.

Əslində vergi məcəlləsində də,yazılan o hissədə də o anlayış o şəkildə izah olunur sadəcə orada satış məqsədilə qeyd olunmadığına görə , bunlar sırf istehsalçı nöqteyi nəzərindən baxıldığına görə onlar da mal hesab olunur. Yəni məsələn bir istehsalçı maddi əmlakı istehsal edib satarsa və yaxud hər hansı bir qeyri maddi aktivi satarsa onun üçün mal hesab olunacaqdı və eyni zamanda elektrik enerjisini və su enerjisini istehsal edən bir müəssisə baxımından baxdığımız zaman həmin müəssisə üçün vergitutma məqsədləri üçün bu mal hesab olunur.

Növbəti anlayışımız xidmət anlayışıdır və gördüyümüz kimi vergi məcəlləsində xidmət anlayışına belə bir tərif verilmişdir.

Xidmət – malların təqdim edilməsi sayılmayan , nəticələri maddi ifadə kəsb edən fəaliyyətdir. (vergi məcəlləsinə görə)

Biz mühasibat uçotunda baxdığımız zaman isə xidmət anlayışı aşağıdakı şəkildə izah olunacaqdır

Xidmət gəlir əldə etmək məqsədilə istehlakçılara ehtiyac olan hər hansı fayda və dəyərin təqdim edilməsi və işlərin görülməsidir (mühasibat uçotuna görə)

Burada fayda və dəyər dedik də ,alqı-satqı məqsədilə olan hər hansı bir müəyyən qeyri-maddi xüsusiyyətə sahib olan bir iqtisadi fəaliyyət başa düşülür.

Əslində məna etibarı ilə vergi məcəlləsi bir az daha konkret yanaşmış,sırf nəticəsi maddi xüsusiyyət kəsb edən amma özü isə qeyri-maddi xüsusiyyətə malik olan hər hansı bir dəyərin işin xidmətin təqdim edilməsi kimi izah olunmuşdur. Demək olar ki, bu anlayışlar da elə bir fərq yoxdur. Sadəcə onu qeyd edək ki,vergi məcəlləsində xidmət anlayışı dedik də,bunu da vurğulamaq lazımdır ki,deyək ki müəssisə hər hansı bir xidmət müqaviləsi çərçivəsində müəyyən mallar və əmlak da orada qeyd olunmuşdur. Bu zaman onları da xidmətin içərisində götürmək mümkün ola bilər.

Amma mühasibat uçotunda xidmət anlayışında biz mütləq mal və xidmət anlayışını ayırmalıyıq.

Qeyd edək ki, mühasibat uçotunda mal və hazır məhsul tamamilə bir birindən ayrıldığına görə hazır məhsulun izahatına da diqqət edək.

Hazır məhsul – satış məqsədləri üçün istehsal olunan maddi və qeyri-maddi aktivlərdir.

Mal isə bizim öz istehsalımız olmayan,gələcəkdə satmaq məqsədilə digər bir müəssisədən alınaran aktivlər və qeyri-maddi aktivlər hesab olunur.

Biz buradan onu görürük ki, mühasibat uçotunda istifadə olunan həm mal həm də hazır məhsul vergi məcəlləsində yalnız mal adı ilə keçir və vergitutmaq məqsədləri üçün mal dedikdə həm müəssisənin aktivləri içərisində ticarət mallarını həmçinin də hazır məhsulları əhatə edəcəkdir.

2-ci hissə

Bildiyimiz kimi 13-cü maddədə Gəlirlə bağlı anlayış aşağıdakı kimi ifadə olunmuşdur. Gəlir – malların (işlərin və xidmətlərin) təqdim edilməsi ilə bağlı əməliyyatların ümumi dəyəri, habelə satışdan kənar gəlirlərdir. . (vergi məcəlləsinə görə)

Qeyd edək ki, gəlir anlayışı ilə təqdimetmə anlayışı eyni olduğuna görə vergi məcəlləsində ayrıca malların təqdim edilməsi anlayışına da izah verilmişdir.

Malların təqdim edilməsi – mallar üzərində mülkiyyət hüququnun başqasına verilməsi , o cümlədən malların  satışı, mübadiləsi , hədiyyə verilməsi, natura şəklində verilməsi və s. . (vergi məcəlləsinə görə)

İndi isə bunu mühasibat uçotunda olan gəlir anlayışı ilə müqayisə edək. Bildiyimiz kimi mühasibat uçotunda uçot və hesabatın kökündə duran bir bərabərlik vardır , bu bərabərliyi burada göstərmişik

Aktivlər = Öhdəliklər + Kapital + Gəlirlər – Xərclər

Bildiyimiz kimi bu bərəbərlik maliyyə hesabatının kökündə duran əsas elementlər hesab olunur. Burada da gəlir və xərc anlayışını görürük. Maliyyə hesabatının beynəlxalq standartları həmçinin mühasibat uçotunda qanunda da ifadə olunduğu kimi biz də, gəlir anlayışına aşağıdakı kimi tərif verə bilərik

Gəlir- müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində aktivlərin elə bir artmasıdır ki, nəticədə kapitalın mülkiyyətçilər hesabına olmayan artımı baş versin 

Və biz buradan o ifadəni görə bilərək ki, Aktivlərin artmasının bir neçə səbəbi var.

Ola bilsin ki Aktivlər Öhdəliklərin vasitəsilə arta bilər, Kapital vasitəsilə arta bilər. Lakin Kapital vasitəsilə artım mülkiyyətçinin qoyuluşu hesabına da ola bilər. Sonradan qoyulan nizamnamə kapitalının artımı və yaxud hər hansı bir kapital artımı ola bilər.

Amma gəlirlər elə bir artımla nəticələnir ki,nəticədə mülkiyyətçilər hesabına olmayan bir artım olur. Sözsüz ki , gəlir anlayışının kökündə beynəlxalq standartlarda olan əsas meyarı məhz təqdimetmə hesab olunur.

Bu təqdimetmənin özünün də şərtləri var . Təqdimetmə zamanı sözsüz ki :

1. Mülkiyyət hüququ , eyni zamanda mallarla və xidmətlərlə bağlı risk və mükafatlar qarşı tərəfə ötürülməlidir

2. Gəlirlə bağlı proseslər zamanı xərclər və gəlirlər ölçülə bilən olmalıdır 

3. Nəzarət tamamilə konkret qarşı tərəfə keçməlidir.

İndi isə xərc anlayışına baxaq. Vergi məcəlləsində xərc anlayışına ayrıca izah verilməmişdir. Amma ümumilikdə məcəllənin yanaşmasından belə anlayırıq ki, xərc dedikdə mənfəətin hesablanması ilə əlaqədər gəlirdən çıxılan çıxılmalara xərc kimi yanaşmaq olar .

Amma mühasibat uçotunda isə xərc anlayışına aşağıdakı kimi tərif vermək olar. Belə ki , xərc müəssisənin fəaliyyəti nəticəsində aktivlərin elə bil azalmasıdır ki, o da nəticədə kapitalı azaldır lakin kapitalın azalması sırf mülkiyyətçilər hesabına deyil , bu azalma divident olmuyan bir azalma hesabına bir azalmadır. 

Xərcin əsas meyarı çox vacibdir bir mühasib üçün bunu bilmək. Xərcin əsas meyarı istifadə və istehlakdır. Yəni hər hansı bir malın və ya aktivin istifadəsi və ya xidmətin istehlak edilməsi prosesi zamanı xərctanıma baş verir.

Beləlikə biz bu gün 2 anlayışın müqayisəsini apardıq.

3-cü hissə

Bu gün biz dividend anlayışının üzərində dayanacayıq. Vergi məcəlləsindəki dividend anlayışı ilə mühasibat uçotunda istifadə olunan dividend anlayışlarının müqayisəsini verəcəyik.

Bildiyimiz kimi 13-cü maddədə dividend anlayışına bu şəkildə bir tərif verilmişdir.

Dividend - hüquqi şəxsin öz təsisçilərinin və yaxud səhmdarlarının xeyrinə xalis mənfəətin bölüşdürülməsi , o cümlədən hüquqi şəxs ləğv edilərkən xalis mənfəət hesabına formalaşan əmlakın bölüşdürülməsi , habelə səhmlərin (payların) xalis mənfəət hesabına artırılan nominal dəyəri hüdudlarında geri alınması ilə bağlı ödənişlərdir

Və biz bu anlayışı oxuyarkən belə başa düşməliyik ki, əvvala dividend sırf hüquqi şəxslərlə bağlı istifadə olunan bir anlayışdır. Əgər təsisçi qoyduğu hər hansı bir kapitalı geri götürərsə bu dividend adlanmıyacaq. 

İkinci bizim anlamalı olduğumuz məsələ, burada əlavə olunan bir ifadə var ki , əgər təsisçi öz payını geri götürərsə,istər müəssisə ləğv olunduqda , istərsə də təsisçilərdən biri öz mülkiyyətini götürərərək müəssisədən çıxarsa bu zaman xalis mənfəət hesabına artırılan nizamnamə kapitalının nominal dəyərindən əlavə hissəsini götürdükdə bu dividend hesab olunacaqdır.

Buna aid bir misal deyək. Deyək ki, 2 təsisçi var. Hər biri 10 manatdan ümumiləkdə 20 manat nizamnamə qoyuluşu ediblər. Və onların bu 20 manat kapitalı, 100 000 manat məbləğində bir kapitala çevrilmişdir. Yəni bölüşdürülməmiş mənfəət hesabı gəlib 100 000 manat məbləğinə çatmışdır. Təbii ki, 50 000 bir təsisçinin 50 000 digər təsisçinin olacaqdır. 

O zaman 2-ci təsisçi 10 manat olan hissəsinin üzərinə gələn əlavə məbləği götürərkən, 10 manatdan əlavə olan hissə yəni 49 990 manat nominal dəyərindən artıq olduğuna görə, bu dividend hesab olunacaq. 

Əgər həmin təsisçilər vaxtında qərar versələr ki , o qanazılan mənfəəti nizamnamə kapitalanın üzərinə əlavə etsəydilər , o zaman geri götürülən kapital dividend hesab olunmayacaqdır. 

Ona görə biz bu mühasibat uçotundakı divident anlayışıva diqqət edək. Qeyd edək ki, mühasibat uçotunda dividend anlayışından əlavə kapitalın geri çıxılması anlayışından da istifadə olunmuşdur. Bu bizim yeni hesablar planında da göstərilmişdir. 

Belə ki divində biz 2 cür təriflə baxa bilərik. Yenə də biz maliyyə bərabərliyindəki dividend anlayışına diqqət edək.  Qeyd edək ki, maliyyə hesabatının 5 elementi burada göstərilibdir : 

 Aktivlər = Öhdəliklər + Kapital + Gəlirlər - Xərclər - Dividend

Adətən dividend də xərc kimi ifadə olunduğu kimi o ayrıca element kimi göstərilməsə də bu düsturda bir az daha geniş şəkildə burada göstərmişik. Dividendin sadə tərifi belədir ki 

Dividend - Müəssisənin xalis mənfəətinin bir hissəsinin (və ya hamsının) təsisçilər tərəfindən geri götürülən hissəsidir.

Yuxardakı düsturda gördüyünüz kimi gəlirdən xərc çıxanda mənfəət alınır, əgər bu mənfəəti təsisçi götürərsə bu dividend adlanacaqdır. 

Əgər təsisçi kapitalı geri götürərsə , ümumiyyətlə iştirak elədiyi kapital hansı ki, sonradan formalaşan xalis mənfəət hesabına kapitalın artmasını o geri götürərsə, bu dividend deyil , kapitalın geri çıxılması adlanacaqdır.

Maliyyə hesabatının beynəlxalq standartlarının dividendə verilən başqa bir tərifə də diqqət edək : 

Dividend - aktivlərin elə bir azalmasıdır ki,nəticədə kapitalın mülkiyyətçilər(təsisçilər) hesabına olan azalması baş verəcəkdir.

4-cü hissə  

Bu gün ki mövzumuz vergi məcəlləsində,göstərilən 2 anlayışın izahı ilə bağlı olacaq:

Əsas vəsaitlər və Qeyri-Maddi aktvilər anlayışı

Bildiyimiz kimi bu anlayışlar mühasibat uçotunda çox mühüm anlayışlardır. Ümumiyyətlə müəssisənin maddi- texniki bazasını təşkil etdiyinə görə, bu anlayışların mahiyyətini bilmək və burada amortizasiya məsələlərini dəqiqləşdirmək çox vacibdir.

Bildiyimiz kimi 13-cü maddədə, əsas vəsaitlər anlayışı var.

Əsas vəsaitlər anlayışına vergi məcəlləsi bu şəkildə tərif vermişdir:

Əsas vəsaitlər - İstifadə müddəti bir ildən çox olan və dəyəri 500 manatdan çox olan və dəyəri məcəlləyə uğun şəkildə amortizasiya olunan aktivlərdir. (114-cü maddə)

Bildiyimiz kimi vergi məcəlləsində ,114-cü maddə vardır. Həmin maddədə əsas vəsaitlərin hər bir növünün amortizasiya edilmə həm metodu, həm də faiz normaları orada qeyd olunmuşdur. 

Qısaca qeyd edək ki, əsas vəsaitlər: maşın və avadınlıqlar 20% , nəqliyyat vasitələri 25% və digər aktivlər 20% olmaqla azalan qalıq metodu ilə amortizasiya olunurlar. Eyni zamanda bir məsələyə də diqqət edək ki, 500 manat qalıq dəyəri ilə yanaşı dəyəri 10 000 manatdan çox olan aktivlərdə isə, əgər ilkin dəyərin 5%-inə çatarsa, biz həmin vəsaiti yenə xərc kimi silə bilərik. 

Bu anlayışı biz gəlin mühasibat uçotundakı anlayışla müqayisə aparaq. Bildiyiniz kimi əsas vəsaitlərlə bağlı məsələ yenə də beynəlxalq mühasibat uçotu standartları ilə tənzimlənir. Artıq beynəlxalq mühasibat standartlarında əsas vəsaitlər anlayışından istifadə olunmur. Onun əvəzinə Torpaq, Tikili və Avadınlıqlar anlayışından istifadə olunur. Qeyd edək ki, bu anlayışın ingilis dilində qarşılığı baş həfrləri PPE olmaqla , Plant , Property and Equipment bu şəkildə izah olunur ki, məsələn artıq ingilis dilində tərcümə edəndə birinci Torpaq, ikinci Tikili , Equipment dediyimiz avadanlıqarın içərisinə həm bütün maşın avadanlıqları həm dəzgahlar həm də nəqliyyat vasitələri bunun içərisinə daxildir. Bu tərifə baxdıqda isə çox müəyyən qədər bir fərq görə bilərik burada.

Torpaq, Tikili və Avadanlıq -  müəssisədə hesabat ilində istehsal və satış prosesində dəfələrlə iştirak edən (və yaxud bir neçə əməliyyat tsiklində iştirak edən)  və öz dəyərini hissə-hissə istehsal olunan məhsulun (iş ,xidmətin) üzərinə keçirən və 1 ildən çox istifadə müddəti olan aktivlərdir. 

Vergi məcəlləsindən fərqli olaraq,beynəlxalq mühasibat standartlarında 500 manat limit olan bir limit göstəricisi yoxdur. Yəni biz burada, əgər dediyimiz bu tərifə uyğun gəlirsə TTA o zaman dəyəri 200 manat, 300 manat, 400 manat olsa belə biz onu TTA kimi uzunmüddətli aktivlərin içərisində qeyd edib onu amortizasiya edə bilərik. 

Amortizasiya ilə bağlı qeyd edək ki, İFRS-də 4 metodla istifadə etməklə düz xətt metodu , azalan qalıq metodu , illər rəqəm cəmi və məhsul vahidi metodu əsasında biz TTA-nı amortizasiya edə bilirik və digər dəsrlərdə də qeyd etmişdik ki, torpaq amortizasiya olunmur, Tikili Avadanlıqlar isə uyğun şəkildə mühasibat uçotunda amortizasiya olunacaqdır. 

İndi isə 2-ci anlayış olan qeyri-maddi aktiv anlayışına baxaq.

Qeyri-maddi aktivlər -  intelektual o cümlədən ,  ticarət nişanları , digər sənaye mülkiyyət obyektləri , habelə müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada hüquq şəklində fayda gətirən aktivlərdir. 

Bu vergi məcəlləsində verilən tərifdir. Beynəlxalq mühasibat standartlarında isə 

Qeyri-maddi aktivlər - fiziki xüsusiyyətə malik olmuyan və hesabat dövründə müəssisəyə intelektual və hüquqlar şəklində fayda gətirən və istifadə müddəti 1 ildən çox olan uzunmüddətli aktivlərdir.

Bunlar da TTA kimi həmin 4 metoddan istifadə etməklə amortizasiya olunur. Burada mühasiblər üçün vacib olan 2 təsnifata diqqət etsək yaxşı olar

1. Beləki QMA müəssisənin daxilində də formalaşa bilər.

2. Eyni zamanda biz onu kənardan da əldə edə bilərik.

Qeyd edək ki, müəssisənin balansında yalnız kənardan gələn QMA uçota alınıb , balansda otura bilər. Təyinatına görə biz QMA-i əsasən 3 yerə bölə bilərik:

1. Birincisi müddəti bəlli olan QMA-dır ki,onları biz uyğun şəkildə , İFRS- ə uyğun şəkildə amortizasiya edirik. Bunlara misal olaraq proqram təminatı, patent , lisenziya , əmtəə nişanı , müəlliflik hüququ və s. intelektual mülkiyyət obyektləri bura aiddir.

2. İkinci QMA olan, xüsusiyyətinə görə tamam fərqli olan təcrübə konstruksiya işlərinin dəyəridir. Bu əsasən istehsal müəssisələrində olur. İstehsal müəssisəsində yeni istehsal olunmuş ilk prototipi istehsalına çəkilən xərclərdi ki,onlar istehsalın sonrakı mərhələsində istehsal olunmuş məhsulun üzərinə amortizasiya olunmaqla oturacaqdır. Qeyd edək ki, bununla bağlı ayrıca standart var ki, onu tənzimləyir.

Üçüncü QMA olan, Qudvil maddi aktividir ki , qudvil müddəti bəlli olmayan bir aktivdir. Müəssisənin işguzar nüfuzunun və ya brendinin dəyəri adlanır və o amortizasiya olunmayan QMA-dir. 

5-ci hissə 

Bu günkü mövzumuzda Mənfəət, Xalis mənfəət və eyni zamanda mühasibat uçotunda istifadə olunan Bölüşdürülməmiş mənfəət və ya Ödənilməmiş zərər anlayışlarına izahat verəcəyik.

Bildiyimiz kimi vergi məcəlləsində ümumiyyətlə ayrıca olaraq mənfəət anlayışına izahat verilməsə də,biz məcəllənin ümumi prinsiplərin belə anlayırıq ki,mənfəətə aşağıdakı kimi tərif vermək olar. 

Mənfəət- vergiyə cəlb olunan gəlirlərdən çıxılmasına icazə verilən xərcləri çıxdıqdan sonra qalan hissədir.

Bildyimiz kimi,vergi məcəlləsində müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı, ümumiyyətlə fəaliyyəti ilə bağlı bütün xərclərin hamısının çıxılmasına icazə verilmir. Biz çıxılmasına yol verilməyən xərclərin prinsipləri barədə irəlidəki mövzularda danışacıyıq. Amma burada qısaca qeyd edək ki,müəssisədə müəyyən müəssisənin təqsiri üzündən baş verən müxtəlif xərclər, qeyri-kommersiya xərcləri , və yaxud da gəlirlərin əldə olunmasında iştirak etməyən xərcləri məcəllə gəlirlərdən çıxılmasına icazə vermir.Bu baxımdan artıq mənfəət anlayışında mühasibat uçotundakı mənfəət anlayışı ilə vergi uçotundakı mənfəət anlayışı arasında fərq yaranır. 

Əlavə olaraq qeyd edək ki, məsələn biz məcəllədən baxırıq ki:

1. Bəzi xərclər var ki, ümumiyyətlə icazə verilmir gəlirdən çıxılmasına 

2. Bəzi xərclər var ki, onlar müəyyən norma çərçivəsində çıxılmasın icazə verilir. Bunlara ezamiyyə normasını, təmir normasını misal gətirə bilərik. 

3. Bəzi xərclər var ki onlar müddət baxımından mühasibat uçotunda çıxılmasında fərq yaranır. Məsələn, amortizasiya xərclərini buna misal olaraq göstərə bilərik.

Və ümumilikdə mənfəət anlayışının izahını nəzərdən keçirdik.

Mühasibat uçotuna baxdıqda isə biz nə görərik,mühasibat uçotunda ümumiyyətlə hesabat dövründə müəssisənin gəlirlərindən bütün xərclərini çıxdıqdan sonra qalan hissəyə mənfəət deyirik.

Artıq məcəllədən fərqli olaraq burada çıxılmasına icazə verilməyən elə bir xərc yoxdur. Bir sözlə bütün gəlirlərdən bütün xərcləri çıxdıqdan sonra qalan hissəyə biz mənfəət deyəciyik.

Xalis mənfəət - mənfəətdən mənfəət vergisi çıxıldıqdan sonra qalan mənfəətdir. (Vergi uçotuna görə)

Xalis mənfəət - Bütün gəlirlərdən bütün xərclər çıxıldıqdan sonra qalan mənfəətdən mənfəət vergisi çıxıldıqdan sonra qalan mənfəətdir. (Mühasibat  uçotuna görə)

Əlavə olaraq Bölüşdürülməmiş mənfəət haqqında danışaq. Yəni bu anlayış həm müəssisənin il ərzində Bölüşdürülməmiş mənfəəti və ya Ödənilməmiş zərər anlayışı da deyə bilərik. Çünkü müəssisə hər zaman mənfəətə çıxmaya bilər , o zərərlə də işləyə bilər. Qeyd edək ki, bu anlayışın vergi məcəlləsində izahatı verilməmişdir.Amma mühasibat uçotunda bu anlayışın izahı var:

Bölüşdürülməmiş mənfəət (Ödənilməmiş zərər)  -  xalis mənfəətdən dividendi çıxdıqdan sonra qalan hissədir. 

Bölüşdürülməmiş mənfəət (Ödənilməmiş zərər) biz 2 hissəyə bölməliyik : 

1. Cari ilin Bölüşdürülməmiş mənfəəti

2. Keçmiş illərin Bölüşdürülməmiş mənfəəti  

Adətən biz 31 Dekabrda müəssisənin bütün gəlirlərindən xərcləri , Xalis mənfəətdən dividendi çıxdıqdan sonra qalan hissə artıq Bölüşdürülməmiş mənfəət cari il olduğuna görə yanvar ayına keçdikdə biz olunu Keçmiş illərin Bölüşdürülməmiş mənfəəti-nə daxil edirik.

Əlavə olaraq qeyd edək ki, bəzən mühasiblər mühasibat uçotunda Xalis mənfəət anlayışı ilə Bölüşdürülməmiş mənfəət anlayışını qarışdırırlar. Amma buna çox diqqət eləmək lazımdır ki , xalis mənfəətlə bu eyni anlayış deyil. Çünkü xalis mənfəət anlayışında dividendlər çıxılmır , amma Bölüşdürülməmiş mənfəət anlayışında xalis mənfəətdən dividendlər çıxıldıqdan sonra qalan hissə olacaqdır.

6-cı hissə 

Bu günkü mövzumuda biz əsasən 2 anlayış haqqında danışacayıq:

1. Pərakəndə satış

2. Topdan satış

Bildiyimiz kimi bu anlayışlar vergi məcəlləsinin 13-cü maddəsində bunlar göstərilib bunların izahatı verilmişdir. Ümumiyyətlə qeyd edək ki, bu anlayışlar bir mühasib üçün çox vacibdir. Çünkü biz bunu vergi bəyənnamələrində göstəririk. Həm mənfəət bəyannəməsində, həm əlavə dəyər vergisi bəyannaməsində bunlar göstərilir. Ona görə də bu anlayışların mahiyyətinin vergi məcəlləsində və mühasibat uçotunda necə olunması haqqqında danışaq 

Pərakəndə satış - malların alıcıya satışının son istehlak məqdəsilə təqdim edilməsi ilə həyata keçirilməsi üzrə ticarət fəaliyyətidir. (Vergi məcəlləsinə görə)

Topdan satış - malların alıcıya satışının sahibkarlıq məqsədləri üçün təqdim edilməsilə həyata keçirilən ticarət fəaliyyətidir (Vergi məcəlləsinə görə)

Qeyd edək ki, burda sahibkarlıq məqsədləri dedikdə, məcəllə sırf onu nəzərdə tutur ki, müəssisə hər hansı bir məhsulu topdan satış qaydasında alıb onu sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə edəcəkdir. Bu nöqteyi nəzərdən hətta, bu izahatda qeyd olunur ki, bu üzrə satışlar mütləq elektron qaimə faktura vasitəsilə rəsmiləşdirilməlidir. O nöqteyi nəzərdən topdan satış ticarət fəaliyyəti qaimə fakturanın təqdim edilməsi ilə müşaiyət olunur.

Ancaq pərakəndə satış ticarəti isə,əsasən əhaliyə olduğuna görə biz onu kassa çeki vasitəsilə və ya qəbzlər vasitəsilə rəsmiləşdirə bilərik. 

Qeyd edək ki, mühasibat uçotunda pərakəndə satışla bu anlayış demək olar ki, eynidir.

Ancaq topdan satış anlayışı üzrə qısaca bir müqayisəsinə baxaq. Orada belə qeyd olunur ki, mühasibat uçotunda topdan satış ticarət dedik də,malların alıcıya təkrar satış məqsədilə satılması ilə bağlı olan ticarət fəaliyyətidir. 

Yəni burada gördüyümüz kimi artıq sahibkarlıq fəaliyyəti yazılmayıb,çünkü əslində topdansatış özü də bir ticarət fəaliyyətidir.

Bəzən ola bilər ki müəssisə özünün son istehlak məqsədi üçün hər hansı bir malı ala bilər. O təkrar satış məqsədi üçün olmur. Ona görə də artıq mühasibat uçotunda onu deməli belə deyək ki,müəssisə özünün istehlakı üçün aldıqda ona biz pərakəndə satış kimi baxa bilərik. Amma vergi uçotunda bu elektron qaimə ilə rəsmiləşdirildiyinə görə o artıq topdansatış ticarət forması kimi baxılır.